Upadłość konsumencka (czyli postępowanie upadłościowe osoby fizycznej nieprowadzącej firmy) może zakończyć się ustaleniem planu spłaty wierzycieli albo umorzeniem długów bez takiego planu. Tradycyjnie sąd miał do wyboru: albo rozłożyć spłatę części zobowiązań dłużnika na raty (plan spłaty trwający zwykle do 36 miesięcy, a wyjątkowo do 84 miesięcy, jeśli dłużnik doprowadził do swej niewypłacalności rażąco niedbale), albo – w szczególnych sytuacjach – umarzyć zobowiązania od razu bez planu spłaty (co oznacza całkowite oddłużenie). W 2020 r. wprowadzono jednak nowe, „pośrednie” rozwiązanie: warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli. Poniżej wyjaśniamy, na czym ono polega, jakie warunki musi spełnić dłużnik, by sąd mógł je zastosować, oraz jakie są skutki takiego rozstrzygnięcia.
Czym jest warunkowe umorzenie zobowiązań?
Warunkowe umorzenie zobowiązań to sytuacja, w której sąd ogłasza oddłużenie osoby upadłej bez ustalania planu spłaty, ale z pewnym warunkiem czasowym. Najprościej mówiąc, sąd wstrzymuje się na 5 lat z definitywnym rozstrzygnięciem co do spłaty długów. W tym czasie nie ustala planu spłaty wierzycieli ani nie umarza ostatecznie zobowiązań – ogłasza jedynie ich warunkowe umorzenie. Oznacza to, że umorzenie długów stanie się trwałe dopiero pod pewnym warunkiem: jeśli w ciągu 5 lat od uprawomocnienia się takiego postanowienia żaden wierzyciel ani sam upadły nie złoży wniosku o ustalenie planu spłaty. Innymi słowy, warunkowe umorzenie jest jak okres próby: przez pięć lat sprawdza się, czy dłużnik pozostanie niewypłacalny, zanim umorzenie długów stanie się ostateczne.
Warunkowe umorzenie zobowiązań zostało przewidziane właśnie w przepisach o upadłości konsumenckiej. Zgodnie z art. 491^16 ust. 2a Prawo upadłościowego, sąd może zastosować tę instytucję, jeżeli niewypłacalność dłużnika ma charakter przejściowy. Przepis stanowi, że jeśli niezdolność upadłego do dokonywania jakichkolwiek spłat nie ma charakteru trwałego, sąd może warunkowo umorzyć jego zobowiązaniarestruktor.pl. Dla porównania – gdy niezdolność do spłaty jest trwała (np. na skutek nieuleczalnej choroby czy podeszłego wieku), sąd umarza zobowiązania od razu bez planu spłaty, bez warunków. Warunkowe umorzenie jest więc pośrednim rozwiązaniem między natychmiastowym umorzeniem długów a rozłożeniem ich na raty w planie spłaty.
Kiedy sąd może warunkowo umorzyć zobowiązania?
Warunkowe umorzenie zobowiązań stosuje się tylko w szczególnych sytuacjach, gdy osobista sytuacja upadłego wskazuje, że aktualnie nie ma on żadnej realnej możliwości spłaty długów, ale brak zdolności do spłaty nie będzie trwały. Innymi słowy, dłużnik musi być teraz całkowicie niewypłacalny, niezdolny wygospodarować nawet minimalnej kwoty na plan spłaty, lecz istnieją perspektywy poprawy jego sytuacji finansowej w przyszłości (w horyzoncie kilku lat).
Typowe przypadki to sytuacje, gdy dłużnik chwilowo nie może podjąć pracy zarobkowej z przyczyn osobistych, ale stan ten może ulec zmianie. Przykładowo może to dotyczyć osoby przechodzącej poważne leczenie lub rehabilitację po urazie, opiekującej się małymi dziećmi lub chorym członkiem rodziny, bądź czasowo bezrobotnej. Tacy dłużnicy często nie mają obecnie żadnego dochodu lub ich dochód jest tak niski, że w całości mieści się w kwocie wolnej od egzekucji, co oznacza brak jakichkolwiek środków na spłatę wierzycieli. Jednocześnie jednak ich sytuacja rokuje poprawę – np. po odzyskaniu zdrowia, usamodzielnieniu się dzieci, zdobyciu nowych kwalifikacji czy znalezieniu pracy w ciągu najbliższych lat mogą uzyskać zdolność do częściowej spłaty długów.
Decyzja o zastosowaniu warunkowego umorzenia zależy od wnikliwej oceny sądu. Sąd analizuje sytuację osobistą i majątkową dłużnika, aby stwierdzić, czy niezdolność do spłaty rzeczywiście istnieje obecnie i czy ma charakter przejściowy (przemijający), a nie trwały. Pod uwagę brane są m.in.: możliwości zarobkowe dłużnika (np. wykształcenie, doświadczenie, stan zdrowia), konieczność jego utrzymania i wsparcia osób na utrzymaniu (dzieci, osoby chore), podstawowe potrzeby życiowe (w tym mieszkaniowe), a także wysokość niespłaconych długów i to, na ile zostali zaspokojeni wierzyciele w postępowaniu upadłościowym (np. ze sprzedaży majątku dłużnika). Wszystkie te czynniki pomagają ocenić, czy dłużnik faktycznie nie da rady nic spłacać oraz czy jest szansa, że za jakiś czas jego sytuacja się poprawi.
W praktyce odróżnienie sytuacji „trwałej” od „przejściowej” niewypłacalności bywa trudne, bo wymaga przewidywania przyszłości dłużnika. Dlatego rozstrzygnięcie to jest obarczone pewną uznaniowością – każdy przypadek jest inny. Przykładowo, osoba w podeszłym wieku i trwale niezdolna do pracy raczej spełni przesłanki całkowitego umorzenia długów od razu, natomiast osoba młodsza, która ma szansę powrócić do pracy po wyleczeniu choroby, może zostać objęta warunkowym umorzeniem zobowiązań. Sąd musi wyważyć w takiej sytuacji interes dłużnika (oddłużenie) oraz interes wierzycieli (maksymalne możliwe zaspokojenie) – jeśli dłużnik absolutnie nie jest w stanie nic zapłacić, to plan spłaty nie ma sensu i uzasadnione jest umorzenie zobowiązań (warunkowe lub całkowite).
Skutki i obowiązki przy warunkowym umorzeniu zobowiązań
Jeżeli sąd wyda postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań, dla dłużnika (upadłego) oznacza to natychmiastową ulgę: nie ustala się żadnych rat spłaty długów, a postępowania egzekucyjne prowadzone przez wierzycieli nie mogą być kontynuowane ani wszczęte. Dłużnik, po uprawomocnieniu się takiego postanowienia, wraca do normalnego funkcjonowania – odzyskuje pełne prawo zarządzania swoim majątkiem i budżetem, przestaje być „pod nadzorem” syndyka jak to ma miejsce w toku postępowania upadłościowego. Innymi słowy, rozpoczyna nowy rozdział życia bez comiesięcznych obciążeń na rzecz wierzycieli.
Należy jednak pamiętać, że umorzenie ma charakter warunkowy, więc w okresie tych 5 lat próby dłużnik ma określone obowiązki i ograniczenia. Ich celem jest monitorowanie sytuacji dłużnika oraz zapobieżenie działaniom, które mogłyby nadużyć instytucji warunkowego oddłużenia. Do najważniejszych obowiązków upadłego w okresie warunkowego umorzenia należą:
- Niepogarszanie swojej sytuacji majątkowej – dłużnik nie może dokonywać czynności prawnych dotyczących jego majątku, które mogłyby celowo pogorszyć jego sytuację finansową (np. wyzbywanie się wartościowego majątku, nieuzasadnione zadłużanie się na nowo). Innymi słowy, powinien gospodarować swoimi finansami rozważnie, aby nie utrudnić ewentualnej spłaty wierzycielom, gdyby jego sytuacja się poprawiła.
- Coroczne składanie sprawozdania ze swojej sytuacji – raz w roku upadły musi przedłożyć do sądu szczegółowe sprawozdanie obejmujące informacje o jego bieżącej sytuacji majątkowej i zawodowej. W sprawozdaniu tym dłużnik wykazuje m.in.:
- osiągnięte przychody (wszystkie dochody uzyskane w danym roku),
- nabyte składniki majątkowe o większej wartości – zwłaszcza każdy nowy składnik majątku, którego wartość przekracza przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce (chodzi o większe nabytki, np. drogi sprzęt, samochód, nieruchomość),
- swoje możliwości zarobkowe – czyli informację, czy i w jakim wymiarze dłużnik mógł podjąć pracę zarobkową, albo czy nastąpiła poprawa/zmiana jego zdolności do pracy,
- wydatki konieczne na utrzymanie swoje i rodziny – w tym koszty utrzymania mieszkania, wyżywienia, leczenia, edukacji dzieci itp. (czyli wszystko, co wpływa na to, ile dłużnik realnie może przeznaczyć na ewentualne spłaty).
Te obowiązkowe sprawozdania pozwalają sądowi i wierzycielom śledzić sytuację dłużnika w trakcie okresu warunkowego umorzenia. Rzetelne wywiązywanie się z nich jest w interesie dłużnika, ponieważ uchybienie obowiązkom może skutkować odebraniem przywileju warunkowego umorzenia. Jeśli upadły nie złoży sprawozdania w terminie, poda w nim nieprawdę lub dopuści się czynności znacznie pogarszających jego majątek, sąd może uchylić postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań. W takiej sytuacji dłużnik straciłby status oddłużonego – postępowanie upadłościowe zostałoby podjęte na nowo w fazie ustalania planu spłaty wierzycieli.
Co może się wydarzyć w okresie 5 lat próby?
W okresie warunkowego umorzenia wiele zależy od tego, czy sytuacja dłużnika ulegnie poprawie, czy nie. Jeśli przez całe 5 lat dłużnik pozostanie w tak złej kondycji finansowej jak na początku – i żaden z wierzycieli nie złoży wniosku o ustalenie planu spłaty – to po upływie tego okresu umorzenie zobowiązań staje się definitywne. Długi objęte postępowaniem upadłościowym zostaną całkowicie odpuszczone (umarzane), a sąd – na wniosek upadłego lub wierzyciela – może wydać postanowienie oficjalnie stwierdzające to umorzenie (podając datę umorzenia długów). W ten sposób po 5 latach dłużnik uzyska pełne oddłużenie, podobnie jak przy „zwykłym” umorzeniu zobowiązań bez planu spłaty, i będzie mógł już bez żadnych warunków funkcjonować bez ciążących dawnych długów.
Jeżeli jednak w ciągu tych 5 lat nastąpi istotna poprawa sytuacji majątkowej dłużnika, sprawy mogą przybrać inny obrót. Wierzyciele mają prawo zareagować: każdy wierzyciel (a także sam upadły, teoretycznie) może złożyć wniosek o ustalenie planu spłaty wierzycieli. Taki wniosek jest zasadny, gdy pojawią się przesłanki świadczące, że dłużnik jednak jest w stanie spłacić wierzycielom jakieś kwoty – czyli że ustała przyczyna, dla której sąd umorzył warunkowo zobowiązania. Przykładowo, gdy dłużnik otrzyma znaczny spadek lub darowiznę, znajdzie bardzo dobrze płatną pracę albo w inny sposób zacznie osiągać dochody pozwalające na spłaty, wierzyciele prawdopodobnie zareagują. Wówczas sąd na posiedzeniu zbada, czy faktycznie nastąpiła istotna zmiana sytuacji i czy dłużnik odzyskał zdolność do spłat. Jeśli tak, uchyli postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań i ustali plan spłaty wierzycieli. Innymi słowy, dłużnik będzie musiał jednak spłacić część swoich długów w ratach – od tego momentu warunkowe umorzenie „przestaje działać”, a postępowanie upadłościowe wchodzi w etap realizacji planu spłaty.
Warto podkreślić, że sąd nie odwołuje warunkowego umorzenia sam z siebie (z urzędu). Musi wpłynąć wniosek od wierzyciela albo od samego dłużnika. W praktyce to wierzyciele pilnują tego terminu 5 lat – jeśli zobaczą szansę na odzyskanie należności, na pewno złożą odpowiedni wniosek. Co więcej, przepisy dają wierzycielom nawet nieco ponad 5 lat na działanie w przypadku warunkowego umorzenia. Jeśli bowiem wierzyciel złoży wniosek tuż przed upływem 5 lat, to sąd może rozpoznać go już po przekroczeniu terminu – i nadal ustanowić plan spłaty. W efekcie dla wierzycieli warunkowe umorzenie jest korzystniejsze niż natychmiastowe umorzenie długów, bo wydłuża okres, w którym mogą liczyć na spłatę swoich wierzytelności, jeśli sytuacja dłużnika ulegnie poprawie.
Dla dłużnika z kolei warunkowe umorzenie ma swoje plusy i minusy. Plusem jest oczywiście to, że przez okres warunkowy nie musi nic płacić wierzycielom, zyskuje natychmiastową ulgę od długów i od egzekucji – ma czas na ustabilizowanie swojej sytuacji życiowej bez presji wierzycieli. Minusem jest jednak długi czas niepewności. Pięć lat to stosunkowo długi okres, w którym dłużnik żyje ze świadomością, że jeśli jego dochody wzrosną, będzie musiał podjąć spłaty według planu. W skrajnym przypadku droga do pełnego oddłużenia może wydłużyć się nawet do 12 lat – najpierw 5 lat okresu warunkowego, a potem aż do 7 lat wykonywania planu spłaty (gdyby np. okazało się, że niewypłacalność była skutkiem rażącego niedbalstwa i sąd ustali maksymalnie wydłużony plan). Tak długi okres próby bywa uciążliwy, dlatego w praktyce wielu upadłych woli uniknąć warunkowego umorzenia. Jeżeli widzą szansę, starają się albo wywalczyć całkowite umorzenie długów od razu, albo – paradoksalnie – zgodzić się na minimalny plan spłaty, aby skrócić okres niezbędny do zakończenia postępowania. Oczywiście, takie możliwości zależą od konkretnej sytuacji dłużnika. Warunkowe umorzenie stosuje się głównie tam, gdzie plan spłaty byłby ponad siły dłużnika, a jednocześnie natychmiastowe oddłużenie byłoby przedwczesne.
Podstawa prawna i podsumowanie
Instytucja warunkowego umorzenia zobowiązań została uregulowana w ustawie Prawo upadłościowe (tj. ustawie z 28 lutego 2003 r., Dz.U. 2022 poz. 1520 ze zm.). Wprowadzono ją nowelizacją z 30 sierpnia 2019 r. (obowiązującą od 24 marca 2020 r.) jako odpowiedź na potrzebę bardziej elastycznego podejścia do oddłużenia konsumentów. Dzięki temu sąd upadłościowy dysponuje teraz trzema wariantami zakończenia postępowania i może lepiej dostosować rozstrzygnięcie do sytuacji dłużnika.
Warunkowe umorzenie zobowiązań jest rozwiązaniem stosunkowo nowym, a jego praktyczne stosowanie wciąż się kształtuje. Już teraz jednak pojawiają się pierwsze interpretacje i orzeczenia sądów, które wskazują, jak należy rozumieć przesłanki tej instytucji. Sądy podkreślają, że umarzanie długów bez planu spłaty – nawet warunkowo – jest wyjątkiem od zasady, który powinien być stosowany tylko wtedy, gdy rzeczywiście brak jest realnych widoków na spłatę choćby części zadłużenia. Zanim dojdzie do umorzenia zobowiązań, należy upewnić się, że dłużnik faktycznie nie jest zdolny do jakichkolwiek spłat na rzecz wierzycieli. W przypadku warunkowego umorzenia trzeba dodatkowo ustalić, że ta niezdolność ma charakter przejściowy – czyli że dłużnik może odzyskać zdolność płatniczą w przyszłości. Sąd bierze tu pod uwagę opisane wyżej kryteria sytuacji osobistej dłużnika i na tej podstawie podejmuje decyzję. Podsumowując, warunkowe umorzenie zobowiązań w upadłości konsumenckiej to szansa na oddłużenie dla osób, które dziś nie są w stanie spłacać długów, ale mogą poprawić swoją sytuację z czasem. Daje zadłużonemu oddech i ochronę przed wierzycielami już teraz, lecz stawia go na 5-letni okres próby. Jeśli w tym czasie los finansowy dłużnika się nie odmieni – długi zostaną mu ostatecznie darowane. Jeżeli jednak jego sytuacja się poprawi, będzie musiał podzielić się tym sukcesem z wierzycielami poprzez plan spłaty. Rozwiązanie to równoważy więc interesy dłużnika i wierzycieli: pozwala na humanitarne potraktowanie osoby niewypłacalnej, niepozbawiając jednocześnie wierzycieli nadziei na częściowe odzyskanie należności. W każdym przypadku jest to postanowienie sądu, które umożliwia dłużnikowi nowy start, ale pod warunkiem uczciwego zachowania w okresie próbnym i w zaufaniu, że poprawa j
